Vers une société résiliente – Le design et l’eau

Wat kan design doen voor een veerkrachtige samenleving?

Hoosbuien, overstromingen, maar ook extreme hitte en droogte komen steeds vaker voor. Teveel of te weinig regenwater, een stijgende zeespiegel, drinkwaterkwaliteit: water is een essentieel thema in de klimaatproblematiek. In steden, natuurgebieden en op landbouwgronden vormt water nu al een grote uitdaging. Daarom werken verschillende Nederlandse overheidspartijen zoals gemeentes, provincies en waterschappen aan de aanpassing van onze leefomgeving. Designers zijn bij uitstek geschikt om waterpartners hierbij te helpen. Ze denken ‘outside the box’ en komen vaak met praktische oplossingen. Daarnaast kunnen designers mensen in beweging krijgen door een brug te slaan tussen overheden en inwoners, omdat ze bij het ontwerpen gewend zijn te denken vanuit de gebruiker.

Duurzame circulaire waterketen

Hoe houden we onze voeten droog en onze waterreserves op peil? Hoe vangen we regenwater op en hoe kunnen we zuinig met ons drinkwater omgaan? Tijdens de jaarlijkse Dutch Design Week is de Embassy of Water het middelpunt van maatschappelijke vraagstukken over water. De Embassy of Water schetst een toekomstbeeld van een duurzame, circulaire waterketen. Een toekomst waarin water gezond en levendig is en we bewust en zuinig met water omgaan. Ontwerpers werken samen met verschillende waterpartners aan toepasbare oplossingen rondom bewust watergebruik, lokale en natuurlijke zuivering, klimaatbestendig bouwen, het terugwinnen van grondstoffen en het creëren van een robuust, veerkrachtig watersysteem.

Design voor klimaatadaptatie

Op het gebied van klimaatadaptatie is de laatste jaren veel toepasbaar design gemaakt. Zo ontwerpt Fien Dekker waterdoorlatende tegels. Ze wil dat Nederlanders gaan verlangen naar hoosbuien, zodat we genieten van het stromen van het water door de straten. Met haar waterdoorlatende tegels creëert ze zichtbare waterbuffers in de openbare ruimte. De tegels nemen per vierkante meter 35 liter water op. Het water infiltreert langzaam in de grond. Tijdens hoosbuien is het mooi om te zien hoe het water stroomt omdat de tegels naast een functionele, ook een esthetische aanvulling zijn in het straatbeeld. www.rainaway.nl

Klimaatverandering zorgt onder andere voor zwaardere buien. Deze hoosbuien zorgen voor overbelasting van het riool. Inwoners van steden kunnen zelf iets doen om regenwater op te vangen en te gebruiken, vindt Studio Bas Sala. Zij maakten een aantal simpele doe-het-zelf-ontwerpen voor in de tuin. Je zaagt je regenpijp door en sluit die aan op een zelfgebouwd waterornament, zoals een regenwaterrad of een Japanse Shishi-odoshi fontein. Door het regenwater op die manier in je tuin te laten infiltreren, wordt het riool niet overbelast en draag je bij aan het op peil houden van het grondwater. www.slimmeregenton.nl

Ook design voor het vergroten van bewustzijn over water en klimaatadaptatie is hard nodig. Wouter Corvers is een sociaal designer die werk maakt van het vergroten van bewustzijn over water. Zo realiseerde hij samen met ontwerper Hugo Schuitemaker het project “Waterweg” om mensen zelf te laten spelen met waterstromen. Op elk schoolplein en in elke straat stroomt water naar het laagste punt, stelt hij. Dat kun je zichtbaar maken door met stoepkrijt en pijlen in mallen de waterrichting op de stoep te krijten. In elke mal zit een waterpas, waardoor je op een makkelijke manier de richting van de pijl in de richting van de waterstroom kunt zetten. Laat je bijvoorbeeld kinderen op elke stoeptegel van een schoolplein de waterrichting tekenen, dan zie je heel goed op welk punt het water niet weg kan en waar een hoosbui dus voor problemen kan zorgen. www.woutercorvers.nl

Van vechten tegen naar samenwerken met de natuur

Jarenlang heeft Nederland een gevecht geleverd tegen het water. We werden koplopers op het gebied van waterbeheersing door het bouwen van grote waterkeringen en afsluitdijken. Veilig, maar funest voor de natuur. Want water moet kunnen bewegen en met het water ook de planten en dieren in het aquatisch ecosysteem. Met het afsluiten van de Zeeuwse Delta verdween bijvoorbeeld het brakke water, dat een unieke biotoop vormt voor veel flora en fauna. Een stijgende waterspiegel en extreem weer door klimaatverandering maakt een andere, natuurlijke aanpak nog urgenter. Inmiddels is de sluis bij de Haringvliet op een kier gezet, zodat vissen weer kunnen migreren en het ecosysteem in brak water een kans krijgt. Steeds meer designers zijn bezig met de vraag hoe we de balans tussen mens en natuur kunnen herstellen. Design op het gebied van water verschuift daarom de focus van vechten tegen, naar aanpassen aan en uiteindelijk samenwerken met de natuur.

Regeneratief, natuurherstellend design

Aanpassen aan de natuur en veranderende weersomstandigheden is belangrijk. Maar de echte uitdaging ligt volgens Anouk van der Poll in de samenwerking tussen mens en natuur.

Van der Poll is designer op het gebied van water en initiatiefnemer en curator van de Embassy of Water. “Bewegen we mee met het water, zien we de natuur als bondgenoot, dan kan een mooie samenwerking ontstaan”, zegt zij.

FishFlowForm

Die samenwerking ontdekte beeldhouwer en wateronderzoeker John Wilkes jaren geleden al. Hij ontwierp het FlowForm-principe: symmetrische schalen waarin stromend water een natuurlijke lemniscaatvorm aanneemt. Vroeger meanderden beken overal, maar waterlopen werden op veel plekken in de Lage Landen rechtgetrokken. Ook werden stuwen geplaatst, waardoor vismigratie door de hoogteverschillen onmogelijk werd. Vier Nederlandse waterexperts van Stichting FishFlowForm gebruikten het principe van Wilkes’ FlowForm voor de ontwikkeling van een natuurlijke vispassage, een soort trap voor vissen.

De vier waterexperts werkten samen met Waterschap De Dommel aan de realisatie van de vispassage in de Buulder Aa, ter hoogte van de stuw bij Molenheide. De stichting bestaat uit kunstenaar Paul van Dijk, die de FlowForms voor de vispassage ontwierp, waterbouwkundige Bart Wesseling, watertechnoloog Hans van Sluis en stromingsdeskundige Peter Schukking. Zij zagen dat de gebruikelijke overlaten voor veel diersoorten te hoog waren om te passeren. Met de FlowForm in de vispassage imiteren zij de meanderende beek. Door de natuurlijke ritmische stroming van de beek te herstellen, kunnen vissen op een natuurlijke wijze migreren. Bijkomend voordeel: de ritmische stroming versterkt het zelfreinigend vermogen van het water, wat zorgt voor een betere waterkwaliteit. www.fishflowform.nl

Coalition

Duurzaamheid is niet genoeg meer. Er is behoefte aan herstellend, regeneratief design voor een wereld waarin mens en natuur samenwerken. Een ander voorbeeld van regeneratief design is het werk “Coalition” van Nienke Hoogvliet. Ze werkt met actieve kool, dat een zuiverende werking heeft op het mensenlichaam en tegelijkertijd het water zuivert. Het reinigingsritueel is daarmee multifunctioneel. Het is er niet op gericht geen schade aan te richten (duurzaamheid), maar gaat een stap verder en herstelt de natuur (regeneratie). Zorg voor jezelf is daarmee automatisch zorg voor je omgeving. www.nienkehoogvliet.nl

Toekomst van het waterdesign

“Het waterdesign zal in de komende jaren veel meer naar herstellende ontwerpen gaan waarin we kijken wat het water nodig heeft en hoe we samen kunnen werken met de natuur”, zegt Van der Poll. “Regeneratief design gaat veel verder dan het imiteren van de natuur (wat biomimicry genoemd wordt), omdat het ons mensen niet in het centrum plaatst maar het water, de natuur zelf”.

Het Antropoceen is het tijdperk waarin de mens de aarde beheerst. Dat heeft goede dingen gebracht, maar ook een hoop schade veroorzaakt. Van der Poll ziet graag dat we de natuur weer gaan zien als het middelpunt van alles. Regeneratief design ontstaat dan ook in dienst van de natuur en dient meerdere doelen, waar we als mens gebruik van kunnen maken. De vispassage herstelt de waterkwaliteit en laat waterdieren op een natuurlijke manier migreren. Het reinigingsritueel met actieve kool zuivert het water en de mens. Design ten bate van de natuur, helpt bij het creëren van een watervriendelijke, veerkrachtige samenleving.

Dit artikel werd gepubliceerd in het Franstalige tijdschrift Septentrion, editie april 2020. De Franse versie is te lezen in deze pdf: Design et l’eau Septentrion.